Większość z czytelników na pewno pamięta jeszcze początkowe sceny filmu „Na noże” (tak tego filmu z Danielem Craigiem - którego, jako Jamesa Bonda jestem fanem i tej zdecydowanie lepszej, pierwszej części), w którym liczni krewni 85-letniego popularnego pisarza Harlana Thrombeya (w tej roli Christopher Plummer) zjedżdżają się do jego luksusowej posiadłości, gdzie z kolei zostanie odczytany testament. Zamierzenia pisarza, co do treści ostatniego oświadczenia woli powodują „pewien” opór części rodziny, dzięki czemu możemy doskonale bawić się przez dwie godziny w kinie (albo aktualnie na Amazon Prime)...
Co jednak stałoby się, gdyby Harlan Thrombey nie sporządził testamentu (a przy tym objęty zostałby porządkiem prawnym Rzeczypospolitej Polskiej)? Czy spadek padłby łupem Ransoma Drysdale’a (Chris Evans), czy też trafiłby w ręce Marty Cabrery (Ana de Armas)?
W niniejszym wpisie poruszone zostanie zatem, niezwykle interesujące nie tylko dla prawników (mam nadzieję), zagadnienie tzw. kręgów (klas) dziedziczenia ustawowego, a inaczej pisząc prześledzimy sprawnie niczym detektyw Benoit Blanc (teza znacznie na wyrost - może nie aż tak wnikliwie, ale jednak krok po kroku), kto może odziedziczyć spadek w polskim systemie prawnym, jeżeli spadkodawca nie sporządził żadnego testamentu oraz jakie udziały w spadku mogą przypaść na rzecz poszczególnych spadkobierców.
Wyjaśnienie zasad dziedziczenia ustawowego rozpocznijmy od mało zaskakującgo stwierdzenia, iż jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu (gdzie w granicach określonych przez prawo mógłby sam zdecydować, co stanie się z jego majątkiem - o tym inny wpis) dziedziczenie odbywa się na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, które w sposób sztywny określają krąg spadkobierców. Jak wynika z tej obszernej ustawy, do potencjalnych spadkobierców mogą należeć przede wszystkim: dzieci, małżonek, rodzice, oraz rodzeństwo spadkodawcy. W określonych okolicznościach spadkobiercami mogą stać się jednak także dalsi zstępni spadkodawcy, w tym wnuki i prawnuki, a także dziadkowie spadkodawcy (albo zstępni dziadków), jak również dzieci małżonka spadkodawcy (dzieci niebędące dziećmi spadkodawcy). W braku wymienionych osób spadek może zostać nabyty także przez gminę albo Skarb Państwa.
Krąg potencjalnych spadkobierców zakreślony jest zatem szeroko, a chętnych na spadek jest wielu, jednak w rzeczywistości spadek nabędą wyłącznie określone osoby należące do poszczególnych tzw. „kręgów”, czy też jak wskazują inni „klas” dziedziczenia. Wyróżniamy sześć takich kręgów (klas) - warto zwrócić uwagę, iż jest to jednak mniej niż w przypadku dziewięciu kręgów piekła w „Boskiej Komedii” Dantego.
1) Pierwszy krąg dziedziczenia (dzieci oraz małżonek spadkodawcy).
Badanie komu przypadnie spadek rozpoczynamy od ustalenia, czy spadkobierca pozostawił dzieci albo jeżeli dzieci nie dożyły otwarcia spadku, czy posiada innych zstępnych, np. wnuki. Jeżeli tak, to sytuacja staje się dosyć prosta. Dzieci i inni zstępni wyłączają od dziedziczenia wszystkich innych potencjalnych spadkobierców, z wyjątkiem małżonka (czyli małżonek dziedziczy w tej samej kolejności, co dzieci). Sformułowane zasady wynikają z przytoczonych poniżej przepisów prawa.
Zgodnie z art. 931 § 1 k.c., w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Zgodnie natomiast z art. 931 § 2 k.c., jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.
W tym miejscu należy poczynić jeszcze dwie istotne, uzupełniające uwagi.
Po pierwsze należy zauważyć, iż do dziedziczenia po spadkodawcy uprawnione są w równym stopniu wszystkie jego dzieci, bez względu na to, z jakiego związku pochodzą. Dzieci niepochodzące ze związku małżeńskiego będą zatem brane pod uwagę przy ustalaniu kręgu spadkobierców w takim samym stopniu, jak dzieci pochodzące z innych związków.
Po drugie zawarcie małżeństwa na pewnym etapie życia nie zawsze prowadzić będzie do dziedziczenia na późniejszym etapie, bowiem od dziedziczenia wyłączony zostanie małżonek, po rozwodzie oraz w trakcie separacji. Taka sama sytuacja zajdzie również w wypadku unieważnienia małżeństwa oraz ustalenia nieistnienia małżeństwa.
Jeszcze jedna, trzecia uwaga - małżonek będzie jednak dziedziczył, gdy w chwili otwarcia spadku postępowania o rozwód, separację, czy też unieważnienie małżeństwa są w toku.
Ze wskazanych powyżej przepisów prawa wynika także wprost, w jakich częściach dziedziczą dzieci (ewentualnie dalsi zstępni w tym wnuki), a także w jakiej części dziedziczy małżonek.
Najczęściej spotkamy się z sytuacją, w której wszyscy dziedziczyć będą w częściach równych (taka sytuacja zajdzie w przypadku, gdy wraz z małżonkiem dziedziczyć będą: jedno dziecko, dwoje dzieci albo troje dzieci).
Jeżeli jednak spadkodawca pozostawił więcej, niż troje dzieci, zasada dziedziczenia w równych częściach będzie miała zastosowanie wyłącznie do dzieci, bowiem udział w spadku przypadający na rzecz małżonka, co wprost wynika z powołanego powyżej przepisu nigdy nie będzie mógł być niższy, niż jedna czwarta całości spadku. Skoro małżonkowi zawsze przypadać ma przynajmniej jedna czwarta całości spadku, to konsekwencją tego jest, iż do podziału pomiędzy dzieci pozostanie zawsze 3/4 spadku.
W razie braku małżonka, spadek nabędą natomiast wyłącznie dzieci spadkodawcy, w równych częściach.
Jeżeli z kolei chodzi o ewentualnych dalszych zstępnych spadkodawcy, niż jego dzieci), to zauważyć należy, że jeżeli jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, przypadający mu potencjalnie udział nabędą jego zstępni (tego dziecka) w częściach równych (spadek nabęda zatem np. wnukowie).
2) Drugi krąg dziedziczenia (rodzice oraz małżonek spadkodawcy)
Jak będzie wyglądał porządek dziedziczenia, jeżeli spadkodawca nie miał dzieci albo nie miał dalszych zstępnych? Również w tym wypadku ustawa przychodzi na pomoc.
Zgodnie z art. 932 § 1 k.c., w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.
Jednocześnie zgodnie z art. 932 § 2 zd. 1 k.c., udział spadkowy każdego z rodziców, które
dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku.
Dodatkowo należy zwrócić uwagę, iż zgodnie z art. 932 § 6 k.c., jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Należy przy tym pamiętać, iż zgodnie z art. 933 § 1 k.c., udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.
Z powyższych przepisów wynika, że jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie dzieci, co do zasady spadek nabędą małżonek oraz rodzice, przy czym jak wprost stanowi ustawa udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. W przypadku natomiast, gdyby jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Podobna sytuacja zachodzi w przypadku, gdy nie zostało ustalone ojcostwo. Wówczas udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku, co wynika ze zd. 2 art. 932 § 2 k.c.
Zgodnie natomiast z art. 932 § 3 k.c., w braku zarówno zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
3) Trzeci krąg dziedziczenia (rodzic, małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy)
Jakie zasady obowiązują w sytuacji, gdy jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, lecz spadkodawca posiadał rodzeństwo?
Zgodnie z art. 932 § 4 k.c., jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.
Ponadto zgodnie z art. 932 § 5 k.c., jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym (czyli np. synowi albo córce brata albo siostry). Podział tego udziału następuje według omówionych już w 1 punkcie zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.
Ponownie przypomnieć należy przy tym, iż zgodnie ze wspomnianym już wcześniej art. 933 § 1 k.c., udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.
Kolejna możliwość przewidziana przez prawo (art. 933 § 2 k.c.), zakłada, iż w braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.
4) Czwarty krąg dziedziczenia (dziadkowie spadkodawcy)
Co się stanie jeśli spadkodawca nie pozostawił żadnych zstępnych, w tym dzieci, nie posiadał małżonka, ani rodzeństwa, a rodzice spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku?
Wówczas zgodnie z art. 934 § 1 k.c., w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych.
Zgodnie jednak z art. 934 § 2 k.c., jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, co do zasady przypada jego zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom). Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy.
Jeżeli z kolei, któryś z dziadków (czy też któraś z babć) nie dożyła otwarcia spadku, ale nie pozostawili oni po sobie zstępnych, udział osoby, która nie dożyła rozkłada się na pozostałych dziadków. Wynika to wprost z art. 934 § 3 k.c., który stanowi, iż w braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
5) Piąty krąg dziedziczenia (dzieci małżonka spadkodawcy)
Czy prawo przewiduje dziedziczenie dzieci małżonka spadkodawcy (dzieci, które nie są dziećmi samego spadkodawcy)?
Zgodnie z art. 934(1) k.c., w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
W tym wypadku dziedziczenie wynikać będzie z istnienia stosunku tzw. powinowactwa (zgodnie z KRO, z małżeństwa wynika powinowactwo między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa). W doktrynie dzieci małżonka spadkodawcy nazywani są „pasierbami”. Koniecznym warunkiem dziedziczenia w tym przypadku jest, aby żadne z rodziców „pasierbów” nie dożyło chwili otwarcia spadku. Jeżeli zatem choćby jeden rodzic pasierba, w tym taki, z którym spadkodawca nie znajdował się w związku małżeńskim żyje, do dziedziczenia nie dojdzie, bez względu na układ faktycznych stosunków pomiędzy pasierbem, a takim rodzicem. Powszechnie przyjmuje się, że do dziedziczenia na podstawie wskazanego powyżej przepisu (art. 934(1) k.c.) nie są natomiast uprawnieni zstępni pasierba (np. dzieci pasierba).
6) Szósty i ostatni krąg dziedziczenia (Skarb Państwa i gmina)
Zgodnie z art. 935 k.c., w braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Należy przy tym wyjaśnić, że gmina albo Skarb Państwa przyjmują spadek z tzw. dobrodziejstwem inwentarza (w uproszczeniu można powiedzieć, że odpowiedzialność występuje tutaj wyłącznie do kwoty odpowiadającej wartości spadku). Nie jest możliwe w przypadku tych podmiotów odrzucenie spadku (jeżeli jest to spadek nabywany na podstawie ustawy) - wynika to z art. 1023 § 2 k.c.
Tym sposobem zapoznaliśmy się już z podstawowymi zasadami dziedziczenia przewidzianymi przez ustawę kodeks cywilny w zakresie osób uprawnionych do objęcia spadku oraz udziałów w spadku przysługujących tym osobom. Jakkolwiek akcja nie była z całą pewnością tak wartka, jak w przypadku wspomnianego na wstępie filmu z 2019 r., to mam nadzieję, że wpis chociaż trochę pomógł zrozumieć istotne zasady rządzące spadkobraniem w przypadku braku sporządzenia testamentu przez spadkodawcę.
Łukasz Ozga
radca prawny
コメント